Bantam

Marktplaats te Bantam, I. Commelin, Begin ende Voortgangh I, Amsterdam 1646, Eerste Schipvaart, plaat 17

In 1683 greep de VOC de feitelijke macht in Bantam, gelegen op West-Java, niet ver van de Straat Sunda, die Java van Sumatra scheidt (kaart). In 1596 was dit de plaats geweest waar de Nederlanders in Azië voor het eerst voet aan wal zetten. Dit was niet zo verwonderlijk omdat zij vanaf Kaap de Goede Hoop rechtdoor over de Indische Oceaan waren gevaren; met zo'n koers kwam men vanzelf bij Straat Sunda. Omstreeks 1600 was Bantam één van de belangrijkste stapelmarkten van Zuidoost-Azië, mede vanwege de grote export van peper. Hier kwamen praktisch alle belangrijke Aziatische en Europese handelsnaties samen. In kringen van de VOC werd er dan ook over gedacht om Bantam tot het rendez-vous, de centrale verzamelplaats voor de schepen in Azië, te maken. Verder hoopte de VOC in Bantam snel een monopolie op de uitvoer van peper te bereiken. De vorsten van Bantam lieten zich echter niet door de VOC de wet voorschrijven. Vandaar dat in 1619 Batavia de hoofdplaats werd; de relaties met Bantam varieerden daarna van regelrechte oorlog tot gewapende vrede.

De VOC kreeg de kans om de situatie naar haar hand te zetten, toen er in Bantam omstreeks 1680 een troonstrijd uitbrak, waarbij één van de partijen een beroep deed op de VOC. Na de interventie kon de VOC haar voorwaarden dicteren. In de eerste plaats werd een einde gemaakt aan de stapelmarktfunctie van Bantam; koopvaarders uit Europa, India en China werden niet langer toegelaten. Bantam was niet langer een concurrent van Batavia. In de tweede plaats kreeg de VOC het monopolie op de uitvoer van peper. De levering van peper tegen een vaste prijs verliep uitsluitend via de vorst. De peper was overigens voor het merendeel afkomstig uit Lampung, gelegen aan de overzijde van Straat Sunda op Zuid-Sumatra. Doordat de vorst van Bantam en de VOC daar weinig gezag hadden, verdween er nogal wat peper naar elders. Ten noorden van Lampung lag het rijk van Palembang, waarvan de VOC via exclusieve contracten ook veel peper betrok.

De VOC bouwde bij Bantam de vesting Speelwijk, vanwaar de ontwikkelingen aan het hof en onder de adel in de gaten werden gehouden. Na de interventie bleef het lange tijd rustig in het rijk. Tegen 1750 was er echter sprake van een grote crisis, toen de Arabische echtgenote van de vorst haar man krankzinnig liet verklaren en zelf, met goedvinden van de VOC, de troon besteeg. De opstand die daarvan het gevolg was, dwong de VOC op haar beurt de vorstin van de troon te verwijderen. Deze troonswisseling en militaire middelen alleen bleken echter niet genoeg om de opstand te dempen. Eerst nadat de zoon van de krankzinnig verklaarde vorst de troon mocht bestijgen, werd het weer rustig.

Top